สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมพระยาดำรงราชานุภาพ พระอนุชาในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ผู้เป็น “พระบิดาแห่งประวัติศาสตร์” มีพระชนมายุแก่กว่าพระราชชายาเจ้าดารารัศมีถึง 10 พระชันษา ทรงได้รับมอบหมายจากพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ให้ดูแลเจ้าดารารัศมีในทุก ๆ เรื่อง รวมถึงการใช้เงินด้วย เนื่องด้วยทรงคุ้นเคยกับราชวงศ์เชียงใหม่อยู่แล้ว เพราะทรงเป็นเสนาบดีกระทรวงมหาดไทยอยู่
ครั้งหนึ่งพระเจ้าอินทวิชยานนท์ พระบิดาของพระราชชายาเจ้าดารารัศมี ก็เคยฝากฝังพระราชชายาฯ ไว้เป็นส่วนพระองค์ ดังที่หม่อมเจ้าพูนพิศมัย ดิศกุล ทรงเล่าไว้ในพระนิพนธ์ว่า
“…เมื่อพระเจ้าอินทวิชยานนท์จะเสด็จกลับขึ้นไปเมืองเชียงใหม่ จึงทรงฝากฝังเจ้าดารารัศมีกับสมเด็จกรมพระยาฯว่า ‘เสด็จเจ้า ข้าฝากนังอึ่งด้วยเน้อ ใด้ทำอันหยังบ่ถูกบ่ต้อง เสด็จเจ้าก็จงเรียกตัวมาเขกหัวเอาเตอะ’ สมเด็จกรมพระยาฯ ทรงเล่าต่อด้วยทรงพระสรวลว่า ‘จะเขกหัวได้อย่างไร เมื่อเป็นพี่สะใภ้’ เมื่อพระเจ้าอินทวิชยานนท์พิราลัยแล้ว สมเด็จกรมพระยาฯ ก็ทรงเป็นผู้จัดการเรื่องเงินค่าตอไม้อันเป็นส่วนของเจ้าดารารัศมี…”
สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงมีความสนิทสนมและคุ้นเคยกับพระราชชายาเจ้าดารารัศมีตั้งแต่สมัยที่อยู่วังหลวง เสด็จกรมพระยาฯ ทรงเรียกขานพระราชชายาฯ ว่า “เจ้าป้า” ตามพระโอรสธิดาของท่านและถึงแม้ว่าจะสิ้นแผ่นดินพระพุทธเจ้าหลวง และแม้ว่าพระราชชายาฯ จะเสด็จกลับไปประทับที่นครเชียงใหม่แล้ว ทั้งสองพระองค์ก็ยังทรงติดต่อกันอยู่อย่างสม่ำเสมอเช่นเคย มีพระหัตถเลขาถึงกันอยู่บ่อยครั้ง และสมเด็จกรมพระยาฯ ก็ยังคงเสด็จเยือนนครเชียงใหม่อยู่เนือง ๆ ดังเช่นในปีพ.ศ.2464 สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพเสด็จมณฑลพายัพ ณ นครเชียงใหม่ ยังได้เสด็จเข้าเฝ้าพระราชชายาเจ้าดารารัศมีด้วย
ที่สำคัญอย่างยิ่งคือในการเตรียมการรับเสด็จพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวและสมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พ.ศ.2469 สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมพระยาดำรงราชานุภาพยังได้ตรัสถึงพระราชชายาฯ ว่า “ยังไม่เคยมีพระเจ้าอยู่หัวพระองค์ใดในราชวงศ์นี้ ได้เคยเสด็จขึ้นไปในตำแหน่งพระมหากษัตริย์ ฉะนั้นพระองค์ท่านต้องเสด็จขึ้นไปคิดกะการเสด็จพระราชดำเนินกับพระราชชายาเจ้าดารารัศมี ด้วยทรงยกย่องว่า ในภาคพายัพในเวลนั้น มีแต่พระราชชายา เจ้าดารารัศมีพระองค์เดียวที่ทรงสามารถรอบรู้ขนบธรรมเนียมทั้งใต้และเหนือ”
ข้อมูลจาก พิพิธภัณฑ์พระตำหนักดาราภิรมย์
#ร้อยเรื่องราวพระราชชายาเจ้าดารารัศมี
