ในปี พ.ศ. 2436 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดงานพระราชพิธีรัชฎาภิเศกสมโภช อันเป็นการฉลองสิริราชสมบัติเจริญมาบรรจบครบ 25 ปี ในการนี้ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สร้างตราปฐมจุลจอมเกล้าสำหรับพระราชทานฝ่ายในขึ้นเป็นครั้งแรก หากก่อนหน้านั้นเป็นการสร้างกล่องหมากหรือหีบหมากพระราชทานเป็นเครื่องยศแก่ฝ่ายใน เมื่อแรกสถาปนานั้นปรากฏตราปฐมจุลจอมเกล้าทั้งสิ้น 16 ดวง อันประกอบไปด้วย ตราสำหรับมหาสวามินี 1 ดวง และ ตราสำหรับพระราชทานแก่พระบรมวงศานุวงศ์ 15 ดวง ซึ่งในครั้งนั้นเจ้าจอมมารดาดารารัศมี (พระยศในขณะนั้น) ได้รับพระราชทานตราปฐมจุลจอมเกล้าเป็น 1 ใน 15 พระองค์แรก
ในอดีตการพระราชทานเครื่องยศสำหรับข้าราชการฝ่ายใน ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2436 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์และหีบหมาก ต่อมาได้งดการพระราชทานหีบหมากลง จึงคงเหลือแต่การพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ดังปรากฎอยู่ในปัจจุบัน
ในการรับพระราชทานเครื่องยศสำหรับข้าทูลละอองธุลีพระบาทฝ่ายในหรือข้าราชการฝ่ายในนั้น ปรากฏว่ามีการพระราชทานหีบหมากเป็นเครื่องยศ ซึ่งหีบหมากพระราชทานนี้สามารถบ่งบอกถึงพระอิสริยยศ ตำแหน่ง และฐานะของผู้ถือหรือผู้ที่รับพระราชทานได้เป็นอย่างดี เนื่องด้วยหีบหมากพระราชทานดังกล่าวมีลักษณะความประณีต และสร้างจากวัสดุที่แตกต่างกัน อันจะลดหลั่นกันตามพระอิสริยยศ หรือฐานะของผู้ได้รับพระราชทาน สามารถจัดลำดับได้ดังนี้
ชั้นที่ 4 หีบหมากกะไหล่ทอง สำหรับพระราชทานนางอยู่งานหรือนางพระกำนัล อันเป็นข้าราชการฝ่ายใน อาจทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานแก่บุคคลอื่น ทั้งนี้ไม่ถือว่าผู้รับพระราชทานเป็นเจ้าจอม
ชั้นที่ 3 หีบหมากทองคำ สำหรับพระราชทานเจ้าจอมหรือสตรีที่ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ถวายงาน อาจเรียกว่า “เจ้าจอมอยู่งาน”
ชั้นที่ 2 หีบหมากทองคำลงยาราชาวดี สำหรับพระราชทานเจ้าจอมมารดาหรือเจ้าจอม ที่ได้พระราชทานความเมตตายกย่องเป็นพระสนม
ชั้นที่ 1 หีบหมากทองคำลงยา พร้อมด้วยเครื่องประกอบอันได้แก่ พานทองคำ กระโถนทองคำ สำหรับพระราชทานพระสนมเอก
ชั้นพิเศษ หีบหมากและพานหมาก ทำด้วยทองคำลงยาราชาวดี สำหรับพระราชทานพระมเหสีหรือพระภรรยาเจ้า
เครื่องราชอิสริยาภรณ์ที่พระราชชายาเจ้าดารารัศมีได้รับพระราชทาน มีดังนี้
1.ปฐมจุลจอมเกล้าฯ พร้อมด้วยดาราจุลจอมเกล้าฯ
2.มหาวชิรมงกุฎ
3.ปถมาภรณ์มงกุฎสยาม
4.เหรียญรัตนาภรณ์ จ.ป.ร. ลงยากรอบประดับเพ็ชร์ รัชกาลที่5
5. เหรียญรัตนาภรณ์ ว.ป.ร. ลงยากรอบประดับเพ็ชร์ รัชกาลที่6
6. เหรียญรัตนาภรณ์ ป.ป.ร. ลงยากรอบประดับเพ็ชร์ รัชกาลที่7
7.เข็มพระปรมาภิธัยรัชกาลที่6 ประดับเพ็ชร์ล้วน
บรรณานุกรม
จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. ดารารัศมี สายใยรักสองแผ่นดิน. พิมพ์ครั้งที่4. กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย,2562.
เว็บไซต์ http://valuablebook2.tkpark.or.th/2015/6/document19.html
เว็บไซต์ http://www.ratchakitcha.soc.go.th/…/PDF/2436/035/374_1.PDF
ข้อมูลจาก พิพิธภัณฑ์พระตำหนักดาราภิรมย์
